Over eigennamen in verhalen en romans


NAMEN in verhalen en romans zijn veel belangrijker dan vaak wordt gedacht. Niet alleen kan het personage door een naam worden getypeerd, hij kan bij de lezer ook een   b e e l d   oproepen van degene waarover het gaat, – hoe hij eruit ziet, hoe zijn manier van spreken is, zijn motoriek e.d.
    Schrijvers van Libelle-achtige verhalen hebben daar geen boodschap aan. Ze lijken bang dat ze hun lezer(essen) afschrikken met andere namen dan die op dat ogenblik in zwang zijn, beducht niet voor modern genoeg te worden aangezien. Ze geven daarom aan hun helden modieuze voornamen, in de hoop dat de lezers daarin vanzelf situaties uit het echte leven zullen herkennen.
    Hetgeen dan meestal resulteert in nietszeggende, te gewone, of zelfs onbedoeld afstotende persoonsnamen. Dan krijg je iets als onderstaand:
    (...) Sandra opende de deur naar haar balkon en liet zich koesteren door de zachte zonnewarmte van die ochtend. Ze dacht terug aan de vorige avond in dat café met Tim van de Heuvel. "Wat een knappe bink," dacht ze. (...)
    Ik voor mijzelf heb bij het lezen van verhalen en romans hier allang een criterium van gemaakt. Als de naam van het hoofdpersonage me niet aanstaat, dan lees ik niet verder. Als ik, om maar wat te noemen, iets moet lezen over iemand die Jenny Bakker heet, Leo de Jager of Tim van de Heuvel, dan weet ik al genoeg. Genoeg over de schrijver en over zijn verhaal. Dat kan nooit iets zijn.

Het wil echter niet zeggen dat de naam van het personage altijd bijzonder of extravagant dient te zijn. Bij de naam "Henk Veenstra" denkt men misschien nog even aan de hoofdfiguur uit een jongensboek: "Henk Veenstra knapt het op" of zoiets. Maar Henk Veenstra is ook de naam van de komieke journalist in Vestdijks "De Kellner en de Levenden".
    (...) Veenstra's eigenaardig regelmatig chimpansé-gezicht, – des te eigenaardiger omdat het zo rood was als de zitknobbels van weer andere apen, – met de enorme afstand tussen neus en lippen, die, hoewel dun en strakgetrokken, door hun vooruitstekende stand het typische apenheimwee naar moederweelde en nieuws uitdrukten,.. (...) (De Kellner en de Levenden, p.7)
    Plotseling ziet men door deze opvolgende beschrijving dat het allemaal nauwkeurig klopt, naam, beeld en personage.

Dat een naam kan dienen om een personage te typeren, is wel heel duidelijk bij een schrijver die vaak bij dit onderwerp wordt genoemd: Bordewijk. Het beroemde en meest klassieke voorbeeld komt dan bijna altijd uit zijn korte roman "Bint". Daarin komen namen voor als: Whimpysinger – De Moraatz – Neutebeum – Nittikson – Surdie Finis – Te Wigchel – Kiekertak – Taas Daamde – Peert – Punselie – Bolmikolke – Kloterbooke...
    Deze namen zijn extreem, omdat de auteur wìlde dat ze extreem zouden zijn, aangezien ze op een extreme situatie betrekking hebben. Tegelijk is er sprake van een sterk   i m p r e s s i e v e   werking.
    Wat de term "impressief" betekent wordt in het boek "De Montage bij Film en Televisie" van dr. J.M. Peters duidelijk gemaakt. Bij twee tekeningetjes moet de lezer een naam kiezen: "Maloeme" of "Takete". De ene tekening bestaat uit dikke, in elkaar geschoven nierachtige vormen, de ander uit drie over elkaar gelegde scherpe driehoeken. "Vraagt men nu proefpersonen bij welke tekening de naam "Maloeme" het beste past, dan zal er maar zelden iemand tot de conclusie komen dat die hoort bij de tekening met de driehoeken."
    Iets soortgelijks kan men, mutatis mutandis, aantreffen bij de namen van de in Bordewijks roman voorkomende leerlingen van klas 4D. De beschrijving is van Bordewijk zelf en staat in de tekst.
    Taas Daamde: "Een blok vlees als een blok geperst hooi."
    Ten Hompel: "Hij had een zwarte doggentronie."
    Nittikson: "...was een groene gluiper, ogen die telkens draaiden naar de hoeken en omhoog..."
    Bolmikolke: "aan deze danste alles..." Enz. enz.

Zulke krasse staaltjes van naamgeving ziet men niet dikwijls, want er is natuurlijk het gevaar dat men op deze wijze het verhaal of de personages te veel uit de werkelijkheid plaatst. Daarom kiest men meestal voor wat "gewonere" namen; ook al zijn die dan minder impressief.
    Voor wie mocht denken dat er bij Bordewijk alleen maar sprake zou zijn van uiterst exotische naamconstructies heeft het mis: in het verhaal "Verbrande Erven" heet het hoofdpersonage gewoon Neeltje Zwart.
    Waarom? "Ze zat" (in de trein) "met een dikke zwarte jurk van Zondag, een zwarte hoed, zwarte kousen, en zwarte laarzen." (Bij Gaslicht, p.31)

Ik wil hier nog iets anders noemen, eveneens met Bordewijk als voorbeeld. Een naam kan ook een associatie geven. Zo komt in het verhaal "Passage" een radiowinkel voor die "Van Tjilperen en Kwetterstem" heet. En een tabakszaak met de naam "Niekot en Barnstijn." Daaruit blijkt ook dat het impressieve van namen niet uitsluitend naar iets visueels hoeft te verwijzen, maar tevens op het gehoor, de tastzin of geur betrekking kan hebben.
    Een naam hóeft niet naar iets buiten zichzelf te verwijzen, maar kan wel dienen tot zekere verdieping van het personage. In "Atonale" van W.F. Hermans vinden we de naam "Nikol Varenhijt". De voornaam verwijst naar een onderdeel van een laboratoriuminstrument, (de refractometer om precies te zijn); de achternaam is vanzelfsprekend afgeleid van de natuurkundige Fahrenheit. Het behoeft dan ook geen betoog dat het personage chemisch laborant van beroep is.

Het is waarschijnlijk dat door de meeste mensen aangenomen wordt dat namen van personen uit het echte leven min of meer op toevalligheden berusten. Dat ieder soort geheimzinnige verbinding tussen naam en persoon in het "echte leven" dan ook vèr gezocht is.
    Toch zijn er soms ietwat vreemde dingen op te merken. Misschien is het in dit verband aardig te vermelden dat Renee Damstra in haar boek "Zogenaamd Zogeheten" constateert dat het vooral bij Nederlandse hockeyers veel voorkomt dat zij dubbele voornamen hebben: Jan Hein, Hendrik-Jan, Floris-Jan; terwijl de voornamen van Nederlandse voetballers juist meestal niet langer zijn dan twee lettergrepen. Hoe kan dat? De schrijfster legt hier een verband met het sociale milieu.
    Later slaat zij nog een andere richting in, door in het NS-tijdschrift "Rails" mede te delen: (...) "Mannen van boven de vijfentwintig met een dubbele voornaam dienen te worden gewantrouwd. (...) Je vindt deze ijdeltuiten vooral in kringen van radio, televisie en reclame. Zeker niet onder machinisten." (...)
    De verklaring van Damstra over dubbele namen kàn waar zijn, is dat misschien ook niet, maar aan dit laatste voorbeeld zou je de conclusie kunnen vastknopen, dat in het gewone leven de naam verbonden lijkt te zijn aan status, afkomst of professie van de drager/draagster.
    Maar niet alleen dat. Zo heb ik mij er wel eens over verwonderd dat Nederlandse wielrenners – vooral vroeger, vaak namen hebben, die klinken als een klok: Jan Raas, – Fedor den Hertog, – Cees Haast, – Tino Tabak.
(Het feit dat de Tour de France ooit werd gewonnen door Jan Janssen doet hier natuurlijk niets aan af).
    Zo is het eveneens opvallend dat Nederlandse bekende klassieke organisten heel gewone, korte namen hebben: Piet Kee, – Cor Kee, – Jan Zwart, – Thijs Kramer, – Piet van der Steen.
    Dat kan niet sociaal bepaald zijn. Misschien heeft het laatste iets met religieuze achtergrond te maken...
    U zegt misschien: maar er bestaat helemaal geen verband! Ook niet tussen naam en professie. Flauwekul. Gezichtsbedrog. Bovennatuurlijke, zweverige aannames!
    – Het Koninklijk Concertgebouworkest dan, – onder leiding van Joop Zoetemelk?..
    Kun je je dàt voorstellen? ("Ga fietsen...")

Welnu, sociaal bepaald of niet. Toeval of geen toeval, – wat ik met dit alles alleen maar wil aantonen, is dat het voor een auteur van belang kan zijn als hij bij de naamgeving van zijn personages met dit alles rekening houdt, en om zich heen kijkt bij de keuze.
    Daarom is het helemaal zo gek niet, daartoe aan te nemen dat namen bij personen hóren.
    Gerrit Krol aan het woord. Hij werd eens voorgesteld aan iemand die Peter heette, en die hij absoluut niet op een Peter vond lijken. Hij schrijft:
    (...) "Een Peter is voor mij een jonge, maar ook als hij oud is nog altijd een moderne, open man. Sportief. Deze man was niet sportief, niet open, niet oud en niet jong. Leeftijdloos, een binnenvetter. En een binnenvetter heet geen Peter, bij mij." (...)

Valt er dan helemaal niets te zeggen vóór het gebruik van kleurloze, en "grijze" benamingen, indien die voorkomen in een wat minder onbenullige context dan we eerder aanhaalden?
    In "De Avonden" van G.K. van het Reve, heeft hoofdpersonage Frits, die zich op een sombere decembermiddag met zijn ouders in de huiskamer bevindt, ten einde raad de radio maar aangezet.
    (...) "U hebt geluisterd naar het sportpraatje van Henk Appelman," zei de omroeper. "Ten tweeden male op deze middag spelen de Luchtmeesters voor u. Ze beginnen met de foxtrot Blauw Blauw, Overal Zie Ik Jouw Ogen van John Fireground, in de bewerking van Piet Matel en met zang van Arie Toleman." (...) (De Avonden, p.165)
    Door zulke kale en kleurloze namen te gebruiken, en dan ook nog in een soort cluster bijeen, wordt het alledaagse, de verveling en het uitzichtloze in die huiskamer bijna tastbaar gemaakt.

Met dit stukje heb ik het belang van een zinvolle en doordachte naamgeving van figuren in verhalen en romans willen benadrukken. Toch rijst de vraag nog of het noemen van een naam voor een personage altijd wel nodig is. Kan die niet evengoed anoniem door het (boeken)leven gaan? Sommigen menen dat een personage te allen tijde een naam moet krijgen, dit om hem duidelijker voor ogen te krijgen, identificatie ermee te vergemakkelijken enz. – Maar toch: het hoeft niet altijd het geval te zijn. Indien de schrijver zijn held een zekere grootsheid of oneindigheid wil meegeven, kan het weglaten van een naam daartoe meewerken.
    Doeschka Meijsing in een interview over de hoofdfiguur van haar boek "De Kat Achterna":
    (...) "Tijdens het schrijven dacht ik: laat haar maar niet aangesproken worden met een naam, dat is wel mooi. Maar als het dan af is zie je dat het inderdaad prachtig is, die niet bestaande identiteit; zoals die gekoppeld is aan het ontbreken van een naam." (...)

Toch zal naamloosheid in de literatuur wel een uitzondering blijven.
    Dit omdat een naam voor een personage de schrijver een niet te versmaden kans biedt iemand duidelijker uit te beelden en diepte te geven.
    – En soms zelfs bijna zichtbaar te maken.